Pięć tygodni – tyle czasu było potrzebne Hitlerowi, aby w porozumieniu ze Stalinem, zmienić stosunki polityczne w całej Europie. „Modyfikacji” uległa również sytuacja w Europie Środkowo – Wschodniej. 23 sierpnia 1939 roku Niemcy i Związek Radziecki zawarły Pakt o Nieagresji z tajnym protokołem dodatkowym. 1 września III Rzesza zaatakowała sąsiadującą Polskę i w ciągu kilku tygodni zajęła jej tereny oraz Wolne Miasto Gdańsk. 17 września Armia Czerwona wkroczyła na obszary wschodniej Polski; natomiast 28 września Rzesza Niemiecka i Związek Radziecki zawarły umowę o przyjaźni w celu ustanowienia „spokoju i porządku” na terenach „dotychczasowego państwa polskiego”. Dokonano IV rozbioru RP. Tym sposobem chciano utworzyć nową Europę zgodnie z modelem narodowo – socjalistycznym. Głównymi jej elementami były okupacja, nowy podział terytorialny, przymusowe wysiedlenia, praca przymusowa, holokaust, porrajmos (eksterminacja Cyganów). Już wiosną 1939 roku Czechosłowacja została podporządkowana Niemcom (utworzono Protektorat Czech i Moraw), utworzona została Republika Słowacka jako wasalne państwo III Rzeszy, a Kraj Kłajpedzki oderwany został od Litwy na rzecz Niemiec. Natomiast w październiku Związek Radziecki zmusił Estonię, Łotwę i Litwę do zawarcia „ umów o wzajemnej pomocy”, które przewidywały utworzenie radzieckich baz militarnych. W końcu w listopadzie Związek Radziecki napadł na sąsiednią Finlandię.
W czasie forum rozpatrywana będzie skoordynowana, lecz różna polityka niemiecka i radziecka w strefach okupacyjnych oraz postawa politycznych i społecznych liderów tych regionów oraz ich reakcje na dyktat imperiów. Dyskusję odbędą się również na temat: form oporu, kolaboracji, obojętności, dopasowania, oportunizmu.
1939 rok powinien być rozpatrywany pod kątem różnic zachodnio i wschodnioeuropejskiej pamięci. Z polskiej i bałtyckiej perspektywy rok „1939“ jest początkiem 50-letniego okresu okupacji, utraty suwerenności i dyktatorskiego panowania, którą kończy dopiero przełomowy rok 1989 (względnie 1991). W przypadku Słowacji podkreślany jest fakt utworzenia państwa, nawet gdy obecnie towarzyszą temu ambiwalentne uczucia. W percepcji zachodnioeuropejskiej negatywny szok roku „1939“ neutralizowany jest przez rok „1945“, co częściowo charakterystyczne jest także dla spojrzenia czeskiego. Do tego dochodzi perspektywa rosyjska, w której rok „1939” bądź nie odgrywa zupełnie żadnej roli, gdyż zdominowany jest przez datę graniczną „1941“. Rozważanie te prowadzą do zadawanego sobie przez naukowców pytania czy druga wojna światowa rozpoczęła się w 1939 roku czy dopiero w 1941.
Główna część sympozjum, którą stanowią rozmowy z czterema świadkami historii z Polski, Niemiec, Mołdawii i Łotwy, prowadzone przez historyków zajmujących się epoką, poprzedzona będzie wprowadzającym wykładem i zakończona dyskusją panelową.
Organizatorzy: Europejska Sieć „Pamięć i solidarność” w Warszawie, Global and European Studies Instutute (GESI) Uniwersytetu w Lipsku, Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy Brandta Uniwersytetu Wrocławskiego, Fundacja „Pamięć, odpowiedzialność i przyszłość”
