Powiat ząbkowicki
Tajna produkcja w Mąkolnie

- Nie mamy żadnych tajemnic, bo produkcja prochu jest stara jak świat. Owszem w latach 50. w zakładzie panował reżim, ale czasy się zmieniły. Obecnie produkujemy ładunki prochowe do odstrzeliwania bloków skalnych – powiedział nam Maciej Król, dyrektor techniczny w Mąkolnie.

Aby wejść na teren firmy trzeba posiadać ważne zezwolenie z dyrekcji.

Przez kilka dni próbowaliśmy skontaktować się z prezesem Zakładu Tworzyw i Farb w Złotym Stoku - Jarosławem Kotzbachem. W końcu otrzymaliśmy odpowiedź mailem.

- Oddział w Mąkolnie różni się od innych zakładów tego typu w kwestii obostrzeń BHP. Na jego teren nie mają wstępu osoby postronne. Produkcja materiałów wybuchowych jest szczególnie niebezpieczna. Nie ma również możliwości zrobienia zdjęć – zamyka sprawę prezes.

Zdziwiło nas to, bo wcześniej robiliśmy reportaże w zakładach, gdzie panują dużo większe obostrzenia np. na wydziale nitrogliceryny w dawnych Zakładach Tworzyw Sztucznych „Nitron” w Krupskim Młynie i firmie „Blastexpol” w Duninowie, wytwarzającej materiały wybuchowe emulsyjne dla górnictwa.

O fabryce w Mąkolnie niewiele jest informacji w internecie. Niewiele też wiedzą sami mieszkańcy, którzy na forach umieszczają archiwalne zdjęcia manufaktury.

Zakład pilnie strzeże swoich tajemnic od 1949 roku, kiedy w powietrze wyleciał jeden z wydziałów. Eksplozję UB uznało za sabotaż.

- Zginął wtedy jeden pracownik, a dwóch zostało ciężko rannych. Powołano specjalną komisję, która stwierdziła, że eksplozja nastąpiła z powodu zatarcia się urządzenia do mieszania masy prochowej. UB wzięła pod lupę majstra, który odpowiadał za produkcję i wcześniej jeździł na Zachód – opowiada Bartosz Grygorcewicz, dziennikarz, który rok temu przygotował odczyt na konferencji zorganizowanej przez IPN w Lubinie.

Tematem był reżim panujący w ówczesnej Wytwórni Chemicznej nr 7 w latach 1945-1956.

Po tragedii wprowadzono ścisłe obostrzenia, a UB prowadziło własne śledztwo. Drutem kolczastym oddzielono od siebie budynek produkcji lontów i mieszalnię prochu.

Pracownicy nie mogli swobodnie przemieszczać się po fabryce. Musieli też posiadać ważne przepustki i zezwolenia uprawniające wejście na produkcję.

- Trzeba pamiętać, że fabryka w tamtych latach miała ogromne znaczenie strategiczne. Wytwarzała smołowany lont dla wojska, a proch był wówczas ważnym materiałem wybuchowych – dodaje Bartosz Grygorcewicz, który przygotowuje do publikacji broszurę pt. „Produkcja pod specjalnym nadzorem na przykładzie Wytwórni Chemicznej nr 7 (Fabryka lontu i prochów) w Mąkolnie. Lata 1945-1956”.

Wybuch słyszano w Kłodzku

Według złotostockiej kroniki pierwszy wybuch w fabryce odnotowano w 1878 roku. W powietrze wyleciały dwa budynki.

28 lat później wybuch zabił dwóch pracowników oddziału w Chwalisławiu.

Największa tragedia nastąpiła w 1904 roku. Ginie 8 pracowników. Podmuch niszczy część fabryki i pobliskie domy. Detonację słyszano w Kłodzku, Ząbkowicach i Nysie.

Cztery lata później kolejna eksplozja niszczy bęben polerowniczy w budynku, gdzie produkuje się proch. W następnych latach ginie kolejnych 4 robotników. Przyczyny eksplozji nie są znane.

- Trudno wyjaśnić przyczynę, kiedy budynek znika z powierzchni ziemi, a w raz z nim ludzie i urządzenia. W takich sytuacjach przesłuchuje się już tylko pracowników, którzy wcześniej opuścili wydział – tłumaczy Gabriel Bryś, były pracownik Zakładów Tworzyw Sztucznych „Nitron”, gdzie w przeszłości dochodziło do eksplozji dynamitu i nitrogliceryny.

Aby zmniejszyć liczbę ofiar wprowadzono tzw. normatyw, czyli dopuszczalną ilość osób mogących przebywać na wydziale produkcyjnym. Obostrzenia wprowadzono również we wszystkich tego typu fabrykach na świecie. Nowe przepisy ograniczyły liczbę ofiar.

Obecnie na niebezpiecznych wydziałach np. w mieszalniach, mogą przebywać tylko 2-3 osoby.

Tragedie jednak nie ustają.

W 1914 wybuch w Mąkolnie zabija kolejnych robotników, a eksplozja lontowni niszczy dwa piętra budynku.

W 1944 roku fabryka spółki „Lignose” zatrudniała w Mąkolnie i Złotym Stoku 341 osób.

W ciągu roku wyprodukowano tam blisko 1500 ton prochu i ponad 18 km lontów dla wojska i górnictwa.

Produkcja w Pionkach mniej tajna

Składniki prochu (saletra potasowa, węgiel drzewny i siarka) można dziś kupić bez żadnych ograniczeń w sklepach spożywczych i hurtowniach chemicznych.

Obecnie proch czarny lub „dymny” produkują trzy firmy w Polsce: Zakłady Produkcji Specjalnej (ZPS) w Pionkach, ZPS „Gamrat” w Jaśle i ZTiF w Mąkolnie.

Dyrekcja w Pionkach tłumaczy, że produkcja „dymnego” nie wiele się zmieniła od czasów, kiedy wynaleźli go Chińczycy (IX wiek naszej ery).

- Zasłanianie się tajemnicą i obostrzeniami BHP przy produkcji prochu to dziś przesada. Owszem dziennikarzy nie wpuścilibyśmy na nasze dwa wydziały produkujące nowoczesną amunicję. Elaboracja pocisków jest chroniona tajemnicą – uzasadnia Arkadiusz Szulecki, prezes ZPS w Pionkach, który zaprosił nas do siebie, aby zobaczyć jak wygląda produkcja prochu.

Zero fajek i zapalniczek

Wytwarzanie prochu obejmuje mielenie składników, prasowanie i śrutowanie. Aby uniknąć eksplozji materiał zwilża się wodą, a potem suszy w odpowiedniej temperaturze. Po odsianiu prochowe ziarna powleka się woskiem, aby nie zwilgotniał. Nie jest to jednak tajna procedura.

Gotowy produkt przesypuje się do worków gumowanych z płótna i pakuje do drewnianych skrzyń.

Cały proces produkcyjny odbywa się w obiektach obwałowanych ziemią lub w inny sposób wzmocnionych, tak, aby w czasie wybuchu eksplozja nie przeniosła się na pobliskie wydziały.

Wszystkie bębny i młyny są z materiałów antyelektrostatycznych, a pracownicy muszą chodzić w ubraniach z płócien nieiskrzących.

W bluzach nie może być górnych kieszeni - to na wypadek, gdy pracownikowi przez nieuwagę do maszyny wpadły np. klucze lub inne przedmioty.

Posiadanie przy sobie zapalniczek, zapałek, a nawet papierosów karane jest z bezwzględnością surowością.