Wewnątrz mieściło się prawie 2000 osób. Ogromna, położona w centrum miasta synagoga Na Wygonie była chlubą wrocławskich Żydów. A potem przyszedł listopad 1938...
Rozkaz wydały najwyższe władze hitlerowskie. Punktualnie o godzinie 1.30, w nocy z 9 na 10 listopada 1938 grupy Niemców zasilane przez bojówki SS rozpoczęły palenie, plądrowanie i niszczenie żydowskich mieszkań, cmentarzy i sklepów. Ulice miasta zasypały odłamki szkła z rozbitych witryn.
Ku zagładzie
Abraham Ascher wspomina, jak w środku listopadowej nocy obudził go ogromny zgiełk. „Razem z matką i trójką rodzeństwa podbiegł do okna. Ich oczom ukazała się grupa wzburzonych esesmanów i zwykłych Niemców. Usłyszeli huk tłuczonego szkła, a z budynków zaczęli wybiegać ludzie. Nad ranem okazało się, że żydowski sklep w ich kamienicy został kompletnie zrujnowany, a ataki na żydowskie obiekty objęły całe miasto.”
Listopadowe wydarzenia, znane jako Noc Kryształowa, są uznawane za początek „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Nazistowska prasa określała je mianem wrogich Żydom, spontanicznych wystąpień ludności. Dziś wiadomo, że stały za nimi najwyższe władze NSDAP.
Żydzi stanowili w przedwojennym Breslau filar mieszczaństwa. Współtworzyli życie intelektualne i kulturalne miasta, rozwijali handel, wspierali instytucje społeczne i naukowe. We Wrocławiu istniała trzecia co do wielkości gmina żydowska w ówczesnych Niemczech, licząca w 1925 roku 23,5 tys. członków. Z niej wywodziły się takie osobistości jak ojciec niemieckiej socjaldemokracji, Ferdinand Lasalle, nobliści Max Born i Fritz Haber czy karmelitanka i filozof, Edyta Stein. Miejscem kultu religijnego społeczności żydowskiej były między innymi synagoga Pod Białym Bocianem oraz otwarta w 1872 roku Nowa Synagoga, zwana też synagogą Na Wygonie.
Destrukcja tej wieloletniej tradycji rozpoczęła się wraz z przejęciem władzy przez nazistów w 1933 roku. Organizowano bojkoty żydowskich sklepów, ograniczano swobody obywatelskie, utrudniano dostęp do edukacji. W październiku 1938 roku wygnano z Wrocławia Żydów o polskim pochodzeniu. W listopadzie terror przyjął oblicze Nocy Kryształowej.
Noc rozbitych szyb
Bezpośrednią przyczyną tragicznych wydarzeń był zamach dokonany w ambasadzie niemieckiej w Paryżu przez Herschela Grynszpana, młodego Żyda polskiego pochodzenia. Nazistowska propaganda podniosła to wydarzenie do rangi aktu wymierzonego w całe narodowosocjalistyczne Niemcy. „Nasza cierpliwość się wyczerpała, żadnych mordów więcej” – głosiły hasła w gazetach. W nocy z 9 na 10 listopada, we Wrocławiu, podobnie jak w innych niemieckich miastach, demolowano sklepy, podpalano i dewastowano synagogi, cmentarze i inne obiekty należące go gminy żydowskiej. Doszczętnie spłonęła Nowa Synagoga przy ul. Łąkowej. Walter Tausk wspomina w swoich dziennikach, że około godziny10 rano budowla była już tylko dymiącą ruiną. Strażacy pilnowali jedynie, by trawiący ją ogień nie przeniósł się na sąsiednie domy. 10 listopada, między godziną 2 a 4 pozostałości zostały wysadzone w powietrze.
Inne wrocławskie synagogi oszczędzono właśnie ze względu na ich usytuowanie wewnątrz zwartej, miejskiej zabudowy. Zostały jednak zdemolowane i splądrowane, podobnie jak setki żydowskich sklepów i mieszkań. Ascher wspomina, że w synagodze Pod Białym Bocianem nazistowskie gangi zniszczyły lub rozkradły wszystko, co tylko wpadło im w ręce. W ciągu kolejnych dekad, obiekt popadał w ruinę, a proces jej niszczenia odbijał burzliwą historię gminy żydowskiej.
Nowy początek?
70 lat po tragicznych wydarzeniach Nocy Kryształowej, spełnia się marzenie wrocławskich Żydów. – W rocznicę zniszczeń rozpoczynamy remont – mówi Bente Kahan, założycielka fundacji, której głównym celem jest przywrócenie synagodze przy ul. Włodkowica jej dawnej świetności. – Ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowy EOG, polskie władze przyznały nam 2,5 mln euro. To ogromny zastrzyk finansowy, dzięki któremu synagoga odzyska dawny blask.
Oficjalna inauguracja i prezentacja projektu „Rewaloryzacja Synagogi Pod Białym Bocianem w ramach programu Ścieżki Kulturowe Czterech Świątyń” będzie częścią obchodów 70-lecia Nocy Kryształowej. Do Wrocławia przyjadą dyplomaci z Izraela, Norwegii i Niemiec oraz reprezentanci polskiego Ministerstwa Kultury. Przeżycia naocznych świadków listopadowej tragedii przybliży wrocławianom spektakl „Ścieżki Zbrodni”, przygotowany przez grupę teatralną z Izraela. Punktem kulminacyjnym obchodów będzie niedzielny Marsz Wzajemnego Szacunku, który o godz. 18.30 wyruszy spod synagogi na ul. Włodkowica. Będzie to marsz w imię budowy, przeciwko nienawiści.
* cytaty Abrahama Aschera zaczerpnięte z jego książki „A Community under Siege”, prezentującej losy wrocławskiej społeczności żydowskiej w czasach nazizmu, której polska wersja językowa ukaże się w przyszłym roku nakładem wydawnictwo VIA NOVA
